Ri q’ana’owinäq xutz’ib’aj pa ri k’isb’äl taq xaq ri ruwuj ri kikamik ri b’anob’äl, ri ach-‘amaq’ b’anob’äl, jun k’ayewal petenäq ojer kan 200 juna’ k’a wakami na ntajin, ri kikamik ri jalajöj taq ch’ab’äl pa ronojel ri ruwach’ulew.
¿Achike ruma k’o chi yeqato’, yeqakol ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl? Re’ ruma jalajöj k’ayewal k’o. Chupam jun k’aslem kan choj yeqak’is ri chuxtäq, ri k’otoy ri elesanïk rupam ri qate’ ruwach’ulew, jun k’aslem ri man qichin ta nuk’ut chqe chi k’o rejqalem nqetamaj jun chïk ch’ab’äl ruma nk’atzin richin nk’oje’ qapwaq chuqa’ ruma nujotob’a qaq’ij. Ri ixtani’, ri alab’oni’ nkitij kiq’ij k’iy juna’ richin nkitijoj ki’ rik’in ri q’anchi’, ri pranchi’, alemchi’, chinchi’, k’o mul re’ nb’an chke richin nketamaj jeb’el ri kaxlan ch’ab’äl richin man yetz’ilox ta yejech’ux ta. ¿Achike ruma nk’atzin nkol jun ch’ab’äl ri xa xe chik 50 winäq nkich’ab’ej, winäq ri man keta'an ta achike ri k’aslem chupam jun Amaq’? Ja re’ jun k’utunïk ri k’o jantape’ ruma kimoyirinik ri winäq.
Juq’o’ juk’al ach-‘amaq’ ch’ab’äl pa jachonem Abya Yala
Ri rusolik ri ch’ob’oj re’, ri k’ayewal re’ ruma jun utziläj k’aslem: xa jun ri ruwach’ulew. Q’ij q’ij ntajin chaqi’j ri ruwach’ulew, ntajin yeporox ri k’ihelaj, tinamït xa ti jub’a’ chik yekanaj kan chuxe’ ya’, jun k’amol b’ey ri nrajo nuloq’ Groenlandia, jun peraj ulew ri k’o k’iy saqb’äch ya’ chupam, k’atzinel yojch’ojin richin nketamaj chi ri ach-‘amaq’ winäq kichajin ri na’oj richin ruchajixik ri qate’ ruwach’ulew richin ri jun utziläj k’aslem. Re’ jun jun chïk rub’eyal k’aslem ri xa xe xtiq’ax pa qajolom xtitalux wi rik’in ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl.
Chi Abya Yala, jun ulew richin ri ruwach’ulew ri xril janila k’ayewal ojer kan 500 juna’, ruma ri kipetik ri winäq aj juk’an ya’, akuchi’ e k’o jalajöj taq ch’ab’äl, taq b’anob’äl, ruma re re’ wakami ruwachin ri ruxe’el kib’anob’al ri k’ak’a amaq’, chuqa’ ruya’on q’ij richin yemayon pa ruwi’ ri k’iyinik ri kik’aslem. Nub’ij ri Atlas sociolingüístico de los pueblos indígenas en América Latina, jun wuj runuk’un ri Fondo de las Naciones Unidas para la Infancia (Unicerf), e k’o 420 ach-‘amaq’ ch’ab’äl pa Abya Yala, re’ jun q’alajrisanïk ri nuya chqe chi stape’ ri k’ayewal xb’an chkij ri jalajöj b’anob’äl ojer kan k’a ek’äs na, ke k’a re’ chuqa’ e k’o tinamït achi’el Urguay, Cuba, ri kisachon pe jumul ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl, e k’o tinamït chuqa’ achi’el Salvador ri nkisäch yan ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl.
Ruma re k’ayewal re’, pa Iximulew, ruk’u’x ri rulew ri maya’ b’anob’äl, jun chke ri tinamït ri xnimär janila pa Abya Yala chuqa’ chi ronojel ri ruwach’ulew, xb’an ka’i’ moloj richin xtzijob’ex re k’ayewal re’: Ri K’ulunem Abya Yala chrij Na’ob’alil Samajel chrij Ach-‘amaq’ Ch’ab’äl, Pan Q’än, chuqa’ ri Nimaq'ij Abya Yala ruma ri Ach-'amaq' Ch’ab’äl pa K’amaya'l, Armita. Ri ka’i’ moloj re’ xkinuk’ ri: Universidad Maya Kaqchikel, Kaqchikel Wikiwuj, Rising Voices, el Centro Cultural de España, ri Fundación Avina, ri Unesco en Guatemala, Deutsche Welle Akademie chuqa ri Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas (FGER).
Xb’an ri ka’i’ moloj re’ ruma re jun juna’ re’ ri Wuqu' Ey Ab’, ruma kokisaxik ri Ach-'amaq' Ch’ab’äl chi jun ruwach'ulew. Chupam ri nab’ey moloj xek’oje’ 55 na’ob’alil samajel richin ach- ‘amaq’ ch’ab’äl chke 15 tinamït chre Abya Yala, akuchi’ xkijunumaj, xkik’ut ri kisamaj kib’anon pe chïk chuqa’ samaj ri nuya rutzijol, nto’on, nuya’ kuchuq’a’ chuqa’ yeruk’asb’a’ ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl pa Abya Yala. Chupam ri ruka’n moloj xek’oje’ 400 winäq, xek’oje na’ob’alil samajel, solchi’nel, ach-‘amaq’ tzijonel, b’anob’alil, na’ojb’anel, tijonela’, ch’aqa chïk.
Ri utziläj k’aslem pa jalajöj ch’ab’äl
Kaqchikel, quechua, mapudungún, q’eqchi’, mam, wayú, nasa yuwe, zapoteco, mixe, miskito, náhuatl, aymara, guaraní chuqa’ boruca xa xe jujun chke ri 25 ach-‘amaq’ ch’ab’äl ri xek’oje’ chupam ri waqi’ q’ij xyaloj ri ka’i’ moloj, chi jujun kik’owisan jalajöj taq k’ayewal, utzil pa kik’aslem pa ri kitinamit, ke k’a re’ junam kiwäch ruma ri utziläj na’oj, ketamab’al kiwachin pe chrij ri k’aslem ojer kan juna’ ri k’o chi man nsach ta. Chwäch xan pa Centro Cultural de España chi Armita ri winäq ri xe’apon xkitz’ib’aj pa kich’ab’äl ri kina’oj, ri kirayib’al rik’in re’ xkiya ruchuq’a’ ri achamaq’ kib’anikil chuqa’ xkinuk’ pa jun ti ramaj jun utz k’aslem akuchi’ jalajöj ch’ab’äl, jalajöj b’anob’äl junam xek’oje’ wi.
Richin nqatz’et pa qitzij re’ man xa xe ta pa achik’ yalan k’atzinel nq’ax chi qawäch ri kejqalem ri tzijob’äl ach-‘amaq’, jun tzijonem ri k’o chi nqasol rij pa jun chik tzijonem. Ri b’anikil tzijob’äl re’, nb’an pa taq talutzij, ojer yan juna’ ri winäq ntajin nkitij kiq’ij richin nkiya rutzijol ri ach-‘amaq’ pa Abya Yala chuqa’ richin nkito’ ri qate’ ruwach’ulew, chuqa’ ri kich’ojib’al. Ke k’a re’, ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl k’o chi nya’ox jub’a’ chïk kiq’ij chupam re taq talutzij re’.
Ri winäq e pa’äl chwäch ri talutzijonem ach-‘amaq’ k’o chi nkiya kuchuq’a’ richin yekito’ ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl rik’in ri runuk’ik jalajöj na’otzij pa kich’ab’äl richin yekolotäj, nk’oje kuchuq’a’ ri kib’anob’al, ri kib’anikil, richin ntalux chke ri ixtani’ ri ak’wala’, richin rije’ nkichöp nkajo’ ri kib’anikil richin nkich’ojij ruq’ij achi’el tz’ib’an pa taqanem tzij richin njikib’äx ri utziläj k’aslem pa jalajöj b’anob’äl chuqa’ ri kamela’al tzijonem pa ri qatinamit, ri xkojruk’waj pa ruchojmirisaxik ri jaloj meq’tewal, richin rukolotajik ri qate’ ruwach’ulew richin ri ütz k’aslemal.
Alk’walaxnem kitunun ki’
Man xa xe ta ri’. Yalan k’atzinel nya’ox ruchuq’a’ ri samaj pa q’uch kik’in ri winäq ri nkib’än tzijob’äl ach-‘amaq’ achi’el samajin pe jantape’ kik’in ri q’opoji’ alab’oni’ ri nkikusaj ri k’ak’a taq samajb’äl k’o richin nya’ox kuchuq’a’ ri tzijob’äl ach-‘amaq’ chuqa’ ri kitaluxik ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl. Ri k’ulunem chuqa’ ri nimaq’ij xeb’an Iximulew xkiq’alajrisaj chi e k’o’ q’opoji’ alab’oni’ rik’in k’ak’a na’oj chuqa’ rik’in rayib’äl richin nkijäl pa rub’eyal ri k’aslem k’o pa taq kitinamit, ri kiya’on pa kik’u’x ri kib’anikil ri nkikusaj ri k’amaya’l.
[frasepzp1]
Ri q’opoji’ ri alab’oni’ kiya’on ri kirayib’al, ri kipab’al, ri ketamab’al wäch winaqil, pa ruwi’ kikusaxik ri k’ak’a taq samajb’äl richin kitob’al ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl. Re’, ruma chupam jun k’aslem akuchi’ jun nim peraj molaj q’opoji’, alab’oni’ nkikusaj ri k’ak’a taq samajb’äl richin etz’anem, man richin ta samaj, akuchi’ ri q’axwäch Netflix k’o pa ri kitzijonem jantape’, achi’el ta xa xe’ wi ri’ k’o pa ri k’aslem. Rik’in jub’a’ nub’än k’ayäw chi qawäch nqasol rij achike ri na’ob’alil (activismo) chuqa’ achike samaj nkib’än chi jujun, ke k’a chuqa’ xa jun ri qarayib’al, ri nqatij qaq’ij richin ri utziläj k’aslem pa taq qatinamït, kri’ chuqa’ pa ronojel ruwach’ulew.
Jun molaj aj tzijonel ach-‘amaq’ chke wo’o’ amaq’ (Iximulew, Peru, Ecuador, Colombia chuqa’ Bolivia) xerumul ri Deutsche Welle Akademie, Red KANQ kib’i’, xek’oje’ pa ri ka’i’ moloj samaj pa ruwi’ ach-amaq’ ch’ab’äl ri xb’an chi Iximulew richin xkinuk’ rupam na’otzij pa taq kitzijob’al tzij, xech’ob’on chrij ri jalajöj rub’eyal nb’an chre ri ach-‘amaq’ tzijob’äl tzij, na’onïk, tijonïk chrij ri k’ak’a taq rub’eyal nb’an ri ach-‘amaq’ tzijob’äl richin nkik’waj ri etamanïk pa taq kitinamit. Ri ach-‘amaq’ tzijonel molaj xkinuk’ jun kib’i’ rik’in ri nab’ey taq tz’ib’ ri ntikir ri kib’i’ ri kich’ab’äl KANQ (K richin kaqchikel, richin kichwa, A richin Aymara, N richin nasa yuwe, ri Q richin quechua chuqa’ q’eqchi’).
Ri b’inib’äl xuya ruchuq’a’ ri b’anob’äl rik’in ri samajb’äl
Nimaxulan q’ij richin ri ka’i’ moloj xeb’an Iximulew, ri ach-‘amaq’ tzijonel molaj xk’oje’ pa ri Festival Gabo richin Medellín (Colombia) chuqa’ pa ri K’ulunem Ach-‘amaq’ Tzijob’äl pa Cusco (Perú). Ri nab’ey moloj man pa ach-‘amaq’ na’oj xb’an wi akuchi’ xerumol talutz’ib’anel kaxlan richin ri jachonem, ri ruka’n moloj xb’an pa ach-‘amaq’ na’oj. Ke k’a re’, ri rox b’inib’äl pa rulew ri maq’uq’ xeb’eq’alajin pe k’ak’a taq etamanïk chrij ri jalatajinem, ri k’ak’a taq samajb’äl ri ye’okusäx wakami, kisamajixik cholsamaj ke k’a chuqa’ ri’ ri q’i’onïk samajib’äl.
Chrij ronojel ri samaj re’, ri Red KANQ xumol ri nima’q taq etanamïk, xuyäk ruk’u’x ruma ri kisamaj ri na’ob’alil samajel ri xk’oje’ chi Iximulew ri kikw’an ri kuqub’ab’äl k’u’x pa ronojel Abya Yala. K’o chi nya’ox rejqalem jun na’oj ruma ri ach-‘amaq’ aj taluy tzij molaj yesamäj pa jalajöj taq rub’eyal achi’el pa talutzij, rik’in achib’äl, tz’ib’anem, nuk’ik silowachib’äl, ke k’a chuqa’ k’o chi nqab’än jun juxik chrij ri rusamaj jun ach-‘amaq’ na’obalil samajel: Uskam Camey, jun maya’ kaqchikel aj B’oko’ ri nusamajij jun nuk’samaj pa Wikipedia pa ruch’ab’äl. Rija’ nuxim ri samaj k’ojlel rik’in ri kisamaj ri na’ob’alil samajel, re’ nuya’ ruchuq’a’ ri Red KANQ.
Na’ob’alil samajel pa ach-‘amaq’ ch’ab’äl nkik’iyirisaj ri rayib’äl
Chupam ronojel ri samaj kib’anon pe ri na’ob’alil samajel ri xkitz’et ri ach-‘amaq’ tzijonel molaj pa Iximulew nb’e’el pe ri rusamaj ri ma Alberto Cruz chuqa’ richin ri ma Héctor Martínez, ka’i’ alab’oni’ aj Salvador, töq rub’anon kan ma jun keta’an ta yech’on pa náhualt-pipil, xketamaj ri ch’ab’äl richin nkitaluj pa k’amaya’l richin nkikol ruma ja re’ ri k’isb’äl ch’ab’äl k’äs pa kitinamit. Chuqa’ rusamaj ri Isela Xospa, jun b’anol mixe ri yerub’onik achib’äl, chuqa’ jun ti b’anob’äl k’iyb’anoj akuchi’ nunuk’ etz’ab’al, tyäq, retawäch richin nutaluj ri náhualt ch’ab’äl pa Milpa Alta tinamït. Ke k’a chuqa’ ri rusamaj ri Verónica Aguilar, jun q’opoj solchi’nel aj Veracruz ri xretamaj ri mixteko, ri kich’ab’äl ri rute’ rutata’, wakami k’a nusamajij jun nuk’samaj pa k’amaya’l richin retamaxik ruch’ab’exik ri náhualt jun chke ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl ri nkich’ab’ej janila pa azteki’ tinamit.
K’o chi nqaq’alajrisaj chi ri na’ob’alil (activismo) man xa xe ta pa k’amaya’l pa k’ak’a’ taq samajib’äl nb’an wi, ruma qeta’an chi man konojel ta k’o pa kiq’a’ re taq samajib’äl re’. Ri tijonela’, ri jikilib’anela’, ri nab’tzijnela’ chuqa’ ri nuk’unela’ k’aslem pa taq q’atb’äl tzij yetikir chuqa’ ye’ok to’onel richin yekol ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl. Wi nqatz’et kri’, ri na’ob’anil k’o chi nutz’aqatisaj ri’ pa ka’i’ b’eyal na’oj chuqa’ k’o chi nukanoj chi juley chik winäq ri k’a ri’ ntajin nketamaj chrij re samaj re’ ye’ok rik’in ronojel kik’u’x kirayib’al achi’el ri Belén Pérez, jun q’opoj warani’ aj Paraguay ri xtikir xk’oje’ pa ri k’ulunem moloj chrij ach-‘amaq’ ch’ab’äl ruma ri to’ik xuya ri moloj ri xnuk’un ri k’ulunem chke 37 na’ob’alil samajel ri xepe’ juk’an chik tinamït. Stape’ rija’ ma ruchajin ta man ruk’waj ta jun nuk’samaj, ruma re moloj samaj re’ ri xb’an, wakami k’o pa runa’oj pa rujolom ri rutaluxik ri rutzijol ri warani’ tinamït pa nuk’ulem tijonïk. Pa rutinamit, ri 80% chke ri winäq yech’on pa warani’ ch’ab’äl, ke k’a re’ man kiya’on ta ruq’ij.
Ri tzijob’äl tzij yetikir yeto’on richin yekol ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl
B’a man konojel ta ri tzijob’äl tzij chke ri nima’q taq tinamït nkitaluj ri na’oj chi ri ach-‘amaq’ kijech’un ki’ rik’in ri k’ak’a na’oj winaqilem, chi nkib’än xich’oj kik’in juley chik molaj winäq ruma ri k’ayewal chrij ri qate’ ruwach’ulew, e ajq’atoj chre ri k’iyirisanem jun chik chuqa’ ri nkib’ij chi e sokotaxel chre ri k’ayewal, ke k’a chuqa’ ri tzijob’äl tzij re’ nkich’utisaj ri kik’aslem ri ach-‘amaq’ rik’in rutzijol taq k’ayewal, kamik nb’anatäj pa taq kitinamit. Ri tzij ri nkitz’uk chkij man nuk’ut ri achike qitzij rije’ ri nima’q taq kina’oj ri k’o richin ruchajixik ri qate’ ruwach’ulew chuqa’ ri jalajöj kib’anob’al kiya’on pa taq tinamït, man nkitzijoj ta ri nim na’oj yetikir nkiya’ chwäch ri ruwach’ulew ni ta nkib’ij chi e winäq chi k’o kich’ojib’al, richin nk’is ri tz’ilanem, ri jech’unïk, yab’il ri rutz’ukun pe ri meb’a’il pa taq tinamït. Chuqa’, ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl man jani ta ye’okusäx pa ri nima’q taq tzijob’äl tzij. Ri ye’okusäx ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl pa ri nima’q taq tzijob’äl tzij ntel chi tzij chi yekajo chuqa nkiya’ kiq’ij.
[frasepzp2]
Ruma ronojel re’, janila nk’atzin ri na’ob’alil (activismo). K’o chi nqatun ri quchuq’a’ richin yeqakol ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl, tiqakusaj ri k’ak’a’ samajib’äl k’o chupam jun k’aslem akuchi’ ruximon ri’ ronojel, akuchi’’ ri q’opoji’ k’ajola’ k’o kirayib’al richin chwaq kab’ij apo nkib’än jun k’ak’a k’aslem. Wakami ja ri winäq, man ja ta chïk ri qate’ ruwach’ulew, k’o pa ruq’a’ richin yerukol yerunimirisaj kik’aslem ri ach-‘amaq’ ch’ab’äl, yeruk’iytisaj akuchi’ yek’oje wi rik’in ri kik’utik, ri b’eyal ntz’et wi ri k’aslem kik’in jujun tzij, peraj tzij, b’ab’, pach’. Rik’in re’, ri rutzijol ri rech’eröt richin Humboldt man xtikamulux ta chïk chwäch wuj.
* * *
Red KANQ, 13 B’aqtun, 0 K’atun, 7 Tun, 0 Winäq, 13 Q’ij, 2 Aj, 1 Mak Chi Ruk’u’x Iximulew.
Red KANQ: Fabiana Condori y Yenny Paucar (aymaras), Marileny Choc y Jorge Ical (q’eqchi’), Uskam Camey (kaqchikel), Eslendy Grefa (kichwa amazónica), Alberto Segovia (kichwa otavalo), Berta Chasipanta (kichwa panzaleo), Luz Dary Cuetia y Estivel Cuene (nasas), Luis Salazar y Arnol Piedra (quechuas).
Más de este autor